وضعیت سنجش رسانه های خدمت عمومی در ایران

در یک پژوهش آسیب شناسی شد؛

این پژوهش پیش درآمدی است بر بحث «آسیب شناسی سنجش رسانه های خدمت عمومی در ایران»؛ موضوعی پراهمیت که ذیل «مرجعیت رسانه ای» مطرح می شود و به عنوان یکی از ابزار های شناخت وضعیت مرجعیت رسانه ای قلمداد می شود.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری cmsd، سنجش رسانه ها، عنوان عامی است که به بررسی عملکرد، ارزیابی و نظارت بر فعالیت های سازمان رسانه ای در طیف گسترده ای از موضوعاتی، چون محتوا، نیروی انسانی، امکانات فنی، افکارسنجی مخاطبان، تاثیر رسانه ها و … اطلاق می شود، سنجش ها به منظور ارایه بازخورد و پیشنهاد به رسانه ها برای بهبود عملکرد و افزایش کیفیت محتوا انجام می شود و به صورت مستمر و موردی، انحراف از معیار ها و شاخص های تعیین شده را گوشزد می کند و ضمن تذکر ایرادها، راهکار هایی برای تحقق وضعیت مطلوب به دست می دهد.

دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، در گزارشی با عنوان «گزارش نظارتی واکاوی وضعیت سنجش رسانه های خدمت عمومی در ایران؛ مطالعه موردی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران» بیان می کند که رسانه ها نقش مهمی در شکل دهی به نظر ها و عقاید عمومی و حتی سیاست ها و تصمیمات عمومی دارند. از این منظر همواره سنجش رسانه ها برای اطمینان از شفافیت، دقت و صحت اطلاعات آنها ضروری است. با مفروض دانستن ارایه اطلاعات صحیح و شفاف، رسانه ها این امکان را به شهروندان می دهند تا تصمیم گیری های خود را درست و براساس اطلاعات کافی اتخاذ کنند. از دیگر سو همین رسانه ها ممکن است در انتشار اخبار، تحلیل ها و نقدها، اشکال هایی داشته باشند، سنجش رسانه ها کمک می کند تا این اشکالات شناخته شده و به موقع راهکار های مناسب برای رفع آنها ارایه شود؛ ضمناً این کار، سبب می شود تا فرایند تصمیم گیری و عملکرد رسانه ها قابل اعتماد و شفاف تر شود که این مهم ارتقای سطح اعتماد عمومی به رسانه ها را دربردارد؛ سنجش رسانه ها به طورکلی می تواند با شناسایی نقاط ضعف و نیاز های رسانه، زمینه برنامه ریزی مناسب برای بهبود عملکرد آنها را فراهم آورد. 

* پژوهش های متمرکز بر سنجش «صدا و سیما»

این گزارش توضیح می دهد که در ایران مراکز مختلفی به پژوهش های مرتبط با سنجش رسانه ها (اعم از رسانه های خدمت عمومی، خصوصی و…) مشغول هستند و برخی از نتایج آن در قالب مقالات و گزارش های پژوهشی منتشر می شود؛ کوشش این گزارش، شناسایی ابزار، روش ها و ابعاد مختلف سنجش های مرتبط به رادیو- تلویزیون خدمت عمومی ست و از این منظر پژوهش های متمرکز بر سنجش «صدا و سیما» را دست مایه مطالعه قرار داده است؛ مرحله نخست با شناسایی مراکز متولی این امر آغاز شده و مراکزی درون صدا و سیما و بیرون از آن مورد بررسی قرار گرفته اند که ماموریت و هدف اصلی آنها سنجش رسانه صدا و سیماست و یا بسته به تقاضا و امکاناتشان، عهده دار انجام سنجش از جهات مختلف (مخاطب، محتوا و …) بوده اند. 

 سنجش رسانه ها به طورکلی می تواند با شناسایی نقاط ضعف و نیاز های رسانه، زمینه برنامه ریزی مناسب برای بهبود عملکرد آنها را فراهم آورد

در این گزارش تلاش شده است که با توجه به تکثر مفاهیم این حوزه و طیف وسیعی از واژگان نظیر نظارت، ارزیابی، سنجش، پایش، ارزشیابی، افکارسنجی، مخاطب سنجی، تحلیل محتوا، رصد و… که هرکدام ناظر بر بعد و شاخص خاصی از این موضوع هستند، تصویری از کاربرد این کلمات در منابع علمی حوزه ارتباطات و رسانه (با تفکیک از سایر مطالعات مدیریت سازمان های غیررسانه ای) ارایه شود و واژه «سنجش» را به عنوان واژه اصلی برگزیده است و کاربرد سایر واژگان و معنای آن در مطالعات حوزه رسانه را نیز مشخص کرده است. 

* محرمانگی نتایج سنجش ها

این گزارش ادامه می دهد که حاصل شناسایی مراکز عهده دار سنجش و یا مرتبط با امر سنجش رسانه ها و نیز گفتگو با مدیران در مورد تحقیقات مرتبط، ابعاد، روش ها، ابزار و نتایج، مشخص کرد به دلیل محرمانگی، جزییات و نتایج اغلب «سنجش» های انجام شده، برای غیر از روسای سازمان صدا و سیما و سفارش دهندگان طرح ها؛ مردم، پژوهشگران و حتی مراکز و نهاد های همسو یا همکار در این حوزه غیرقابل دسترس است و علی رغم انباشت سرمایه انسانی، امکانات کمک کننده یا بانک اطلاعات قوی در این مراکز، به یافته ها و نتایج این سنجش ها دسترسی ندارند و با اطلاق «طبقه بندی محرمانه» به اکثر گزارش ها و نتایجِ سنجش ها و عدم دسترسی مردم و سایر نهاد های همسو به آنها، ماده (19) قانون دسترسی آزاد به اطلاعات و نیز ماده (75) قانون برنامه هفتم پیشرفت، تحقق نخواهند یافت. 

این گزارش توضیح می دهد که اطلاق محرمانگی به اغلب سنجش ها نیز موجب برچسب هایی نظیر؛ عدم اعتبار و روایی ابزار و روش های سنجش، مُهمل خوانده شدن داده ها و نتایج شده است. 

* جزیره ای بودن روند سنجش رسانه ها

در این گزارش بیان می شود که یکی از مهم ترین و چشم گیرترین یافته های این گزارش، عدم وجود حلقه اتصالی میان مراکز تحقیقاتی متمرکز بر امر سنجش صدا و سیما در بهره وری از امکانات و نتایجِ تحقیقات یکدیگر است؛ اینکه جزایر پراکنده غنی از امکانات، مشغول سنجش ها هستند؛ مهم ترین آسیب روند فعلی سنجش رسانه های خدمت عمومی مورد این پژوهش، محسوب می شود. 

در این گزارش آمده است که علاوه بر این، به نظر می رسد «مخاطب» اگر چه در نظرسنجی های مرتبط با اثرسنجی ها، سنجش رضایت، افکار سنجی و… مورد مشارکت قرار می گیرد، اما اغلب از دسترسی به نتایج این سنجش ها در سطوح مختلف بی بهره است و تاثیر چندانی از کاربست نظراتش در تغییر محتوای ارایه شده در صدا و سیما اعم از آنتن، کنداکتور و… نمی بیند (این مخاطبان شامل مردم، پژوهشگران و متخصصان این حوزه هستند). برای این مراکز التزام و مسیولیتی برای ارایه گزارش به مردم (علی رغم تاکیدات قانونی) و پاسخگویی نسبت به تغییرات ناشی از یافته های افکارسنجی ها، در وظایف و ماموریت ها، تعریف نشده است. 

این گزارش بیان می کند که البته که چالش های مورد اشاره در بالا، بیش از همه برآمده از ماموریت ها و برنامه ها، اساسنامه و … این مراکز است که وظیفه ارایه گزارش و یا نتایج به محققان، سایر نهاد ها و مخاطبان در آنها تعریف نشده و مورد غفلت قرار گرفته است و اکثر این سازمان ها تنها متعهد به پاسخگویی به نهاد ها و روسای بالادستی خود هستند و نسبت به محققان و مخاطبان وظیفه و مسیولیتی برای پاسخگویی ندارند.

نهاد یا مرکزی از میان یا فرای این مراکز و نهاد ها جهت تجمیع یافته ها، کاربست نتایج، با مامور تامین ضمانت اجرایی لازم برای تغییرات ناشی از نتایج سنجش ها و اعلام آن به مخاطبان و نهاد های همسو یا فرداستی تعریف شود. به عنوان مثال نهاد یا مرکزی متولی و مسیول بررسی تاثیر نتایج سنجش ها بر حسن انجام و روند فعالیت ها و عملکرد آتی سازمان صدا و سیما باشد

این گزارش ادامه می دهد که همچنین در اهداف، ماموریت ها و روند فعالیت های مراکز مورد مطالعه، اهتمام و ضمانت اجرایی لازم بر کاربستِ نتایج سنجش های انجام شده دیده نشد؛ اینکه مرحله مشخصی پس از سنجش ها متوجه و متمرکز بر اجرای پیشنهاد های برآمده از یافته ها، باشند و گزارش اجرای آن را به اطلاع مدیران، نخبگان، محققان و مخاطبان برسانند. 

در این گزارش مطرح شده است که با توجه به آنچه از سازوکار سنجش رسانه ها در نهاد های وابسته به صدا و سیما و مراکز مستقل همسو، از خلال مطالعات اسنادی و گفتگو ها در این گزارش احصا شده است؛ می توان با تکیه بر سرمایه انسانی، بانک داده ها و تجربه پژوهش های سال های متمادی، ضمن جلب مشارکت متخصصان و صاحب نظران دانشگاهی و پژوهشیِ مرتبط با این حوزه و حتی مخاطبان، به راهکار هایی برای بهبود فرایند های فعلی دست یافت که الزامات تحقق مرجعیت رسانه ای را با مطمح نظر داشتن اقتضایات صحیح سنجش رسانه های خدمت عمومی، فراهم می آورد.

* ضرورت تجمیع داده ها و تامین ابزار لازم برای تحقیقات

این گزارش ادامه می دهد که مشارکت مراکز تحقیقاتی و نظارتی همراه با بازتعریف وظایف، تعهدات و نقش ها، مسیولیت و پاسخگویی نسبت به روند انجام سنجش ها و نتایج استخراج شده، تقویت کننده سنجش رسانه های خدمت عمومی در ایران خواهند بود و ضمن تجمیع داده ها و تامین ابزار لازم برای تحقیقات با سایر مراکز یا نهاد های همسو می توانند به شرط برخورداری از صلاحیت لازم، از نتایج گزارش های طبقه بندی شده نیز بهره ببرند. 

این گزارش توضیح می دهد که با این کار علاوه بر جلوگیری از موازی کاری های پژوهشی می توان با استفاده از فناوری های نوین رسانه ای (نظیر ابزار تسهیل کننده هوش مصنوعی در تجمیع و تحلیل داده ها)، مانع از اتلاف هزینه ها شد و با هم افزایی ها، فرایند ها و روند های فعلی نظارت و ارزیابی ها را بهبود بخشید.

در این گزارش آمده است که ضمناً با تعریف جایگاه مخاطب در بهره مندی از نتایج پژوهش ها در قالب تاثیر نتایج سنجش ها در محتوای ارایه شده، براساس نظر مخاطبان، می توان به راهکار های تحقق مرجعیت رسانه ای دست یافت. 

* بازتعریف یا اصلاح ماموریت ها و اهداف برخی از این مراکز تحقیقاتی

این گزارش ادامه می دهد که سطح بندی نوع و میزان دسترسی به اطلاعات مربوط به سنجش ها (اعم از ابزار، روش، نمونه و…)، بازنگری در اهداف و ماموریت مراکز متولی نظارت بر صدا و سیما با تاکید بر لزوم پاسخگویی به مخاطبان و مردم، به اشتراک گذاری نتایج سنجش ها، ورود یک نهاد فراسازمانی (یا یکی از مراکز فعلی متولی سنجش ها) به منظور هم افزایی سنجش های رسانه ای، تعریف مسیولیت برای شورای نظارت بر صدا و سیما جهت نظارت بر کاربست نتایج سنجش ها در عملکرد آتی و حسن انجام آن و نیز تغییر جایگاه مخاطب از مشارکت کننده صرف در نظرسنجی ها، به عامل موثر بر محتوای رسانه، بدون شک نیازمند بازتعریف یا اصلاح ماموریت ها و اهداف برخی از این مراکز درونی و بیرونی صدا و سیما به عنوان متولی امر سنجش خواهد بود که در این طرح تنها به صورت مقدمه و راهکار اولیه ارایه شده است تا در طرحی جامع ناظر بر آسیب شناسی سنجش رسانه های خدمت عمومی، مفصلاً و با جزییات به آن پرداخته شود.

در این گزارش پیشنهاد شده است که طبقه بندی محرمانگی نتایج و تعریف سطح کاربری دسترسی مردم، نخبگان، مراکز همسو و پژوهشگران با هدف سهولت دسترسی مخاطبان به نتایج گزارش ها بازنگری شود.

پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش مبنی بر این است که سازوکار مشخص برای کاربست نتایج و یافته های سنجش ها و اعمال آن در عملکرد آتی برای افزایش اعتماد مخاطبان و مشارکت پژوهشگران با اعتماد به نتیجه بخش و موثر بودن مشارکت در سنجش ها و مشاهده تاثیرات آنها ایجاد شود. این امر می تواند با تعریف الزامات قانونی مشخص برای اعمال نتایج نظرسنجی ها در اجرای طرح ها و برنامه ها عملی شود.

این گزارش همچنین پیشنهاد کرده است که نهاد یا مرکزی از میان یا فرای این مراکز و نهاد ها جهت تجمیع یافته ها، کاربست نتایج، با مامور تامین ضمانت اجرایی لازم برای تغییرات ناشی از نتایج سنجش ها و اعلام آن به مخاطبان و نهاد های همسو یا فرداستی تعریف شود. به عنوان مثال نهاد یا مرکزی متولی و مسیول بررسی تاثیر نتایج سنجش ها بر حسن انجام و روند فعالیت ها و عملکرد آتی سازمان صدا و سیما باشد. 

متن کامل گزارش را اینجا بخوانید.

وضعیت سنجش رسانه های خدمت عمومی در ایران