هبه قابل برگشت است

بله، اصل بر این است که هبه قابل برگشت است و واهب می تواند از بخشش خود رجوع کند. اما این قاعده مطلق نیست و در قانون مدنی ایران، استثنائاتی مهم وجود دارد که در آن ها حق رجوع از هبه سلب می شود و عقد هبه ماهیت لازم پیدا می کند.

هبه، به معنای هدیه دادن یا بخشیدن مالی به دیگری است که در زندگی روزمره ما جایگاه ویژه ای دارد. از یک هدیه کوچک تا واگذاری یک ملک یا خودرو، همه می توانند در چارچوب عقد هبه جای بگیرند. اما آیا هر بخششی همیشه قابل بازپس گیری است؟ این سوال اساسی، اغلب ابهاماتی را برای افراد ایجاد می کند و در بسیاری از مواقع، منجر به اختلافات حقوقی می شود. برای جلوگیری از چنین مشکلاتی، آگاهی از ابعاد حقوقی هبه و شرایط رجوع از آن ضروری است.

هبه چیست؟ آشنایی با ارکان و ماهیت عقد هبه

هبه از جمله عقود معین در قانون مدنی ایران است که قواعد مشخصی برای آن وضع شده. ماده ۷۹۵ قانون مدنی، هبه را این گونه تعریف می کند: عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به شخص دیگری تملیک می کند. این تعریف پایه و اساس درک ماهیت هبه است که آن را از سایر عقود متمایز می سازد.

معرفی ارکان هبه

برای تشکیل هر عقد، ارکان و عناصری لازم است. در عقد هبه، سه رکن اصلی وجود دارد که بدون آن ها، هبه به درستی شکل نمی گیرد:

• واهب (هدیه دهنده): شخصی است که مال خود را به دیگری می بخشد. واهب باید دارای اهلیت قانونی برای تصرف در اموال خود باشد؛ به این معنا که عاقل، بالغ و رشید باشد و ممنوع التصرف نباشد. همچنین، مالکیت واهب بر عین موهوبه شرط اساسی است.
• متهب (هدیه گیرنده): شخصی است که مال هبه شده را دریافت می کند. برخلاف واهب، متهب نیازی به اهلیت استیفا (توانایی اجرای حقوق مالی) ندارد. به عنوان مثال، هبه به یک صغیر نیز صحیح است، مشروط بر اینکه ولی یا قیم او مال را قبض کند.
• عین موهوبه (مال هبه شده): مالی است که واهب به متهب تملیک می کند. این مال می تواند عین معین (مانند یک خودرو یا خانه)، کلی در معین (مانند ۱۰۰ کیلو گندم از یک انبار مشخص) یا حتی دین (مانند بخشش طلب به بدهکار) باشد. مال موهوبه باید موجود، دارای ارزش مالی، و قابلیت تملیک داشته باشد.

ماهیت عقد هبه در قانون ایران

عقد هبه در قانون مدنی ایران دارای ویژگی های ماهوی خاصی است که شناخت آن ها برای درک کامل این عقد ضروری است:

• عقد تملیکی و مجانی: هبه عقدی است که به موجب آن مالکیت مالی از واهب به متهب منتقل می شود (تملیکی است). این انتقال مالکیت، بدون دریافت هیچ گونه عوض و به صورت بلاعوض صورت می گیرد (مجانی است). حتی در هبه معوض نیز، عوض جنبه فرعی دارد و هدف اصلی، بخشش است.
• عقد عینی: یکی از مهم ترین ویژگی های هبه این است که یک عقد عینی محسوب می شود. به این معنا که علاوه بر ایجاب (پیشنهاد واهب) و قبول (پذیرش متهب)، شرط اساسی دیگری برای صحت آن لازم است و آن هم قبض عین موهوبه است. قبض به معنای در اختیار گرفتن و تسلط متهب بر مال هبه شده است. بدون قبض، عقد هبه صحیحاً واقع نمی شود و تملیکی صورت نمی گیرد. به عنوان مثال، اگر شخصی بگوید خانه اش را به دیگری هبه کرده است اما هنوز آن را تحویل نداده باشد، هبه واقع نشده است. ماده ۷۹۹ قانون مدنی نیز تصریح دارد که قبض مال توسط ولی یا قیم برای افراد محجور معتبر است.
• عقد جایز: هبه اصالتاً عقدی جایز است. این بدان معناست که واهب (هدیه دهنده) حق دارد هر زمان که بخواهد و به صورت یک جانبه، از هبه خود رجوع کرده و مال هبه شده را بازپس گیرد، البته مشروط بر بقای عین موهوبه. این حق رجوع نیازی به رضایت متهب یا دلیل خاصی ندارد.

شرایط اساسی تشکیل عقد هبه

علاوه بر ارکان ذکر شده، برای تشکیل صحیح عقد هبه، رعایت شرایط دیگری نیز الزامی است که مستقیماً با بحث رجوع از هبه ارتباط دارند:

1. اهلیت واهب: همانطور که اشاره شد، واهب باید عاقل، بالغ و رشید باشد. شخص محجور (مانند صغیر، مجنون، سفیه) و تاجر ورشکسته، نمی توانند اقدام به هبه اموال خود کنند، زیرا هبه یک عمل مجانی است و می تواند به ضرر آن ها یا طلبکارانشان باشد.
2. مالکیت واهب بر عین موهوبه: واهب باید مالک مالی باشد که هبه می کند. هیچ کس نمی تواند مال دیگری را بدون اجازه او هبه کند. در صورت هبه مال غیر، عقد فضولی بوده و نفوذ آن منوط به اجازه مالک اصلی است.
3. قبض و قبول متهب: قبض عین موهوبه توسط متهب (یا نماینده قانونی او) و قبول هبه توسط وی، برای صحت عقد هبه ضروری است. اگر مال از ابتدا در تصرف متهب بوده باشد، قبض مجدد نیاز نیست. قبض باید با اذن واهب صورت گیرد.

پاسخ به سوال اصلی: آیا هبه قابل برگشت است؟

پاسخ به این سوال کلیدی، بر مبنای ماده ۸۰۳ قانون مدنی ایران، یک بله مشروط است. بله، اصل بر این است که هبه قابل برگشت است. اما این اصل با استثنائات مهمی همراه است که در بخش های بعدی به تفصیل بررسی خواهند شد.

حق رجوع از هبه به معنای توانایی واهب (هدیه دهنده) در فسخ یک جانبه عقد هبه و بازپس گیری مالی است که به دیگری بخشیده است. این حق، از ویژگی های بارز عقد هبه در فقه اسلامی و قانون مدنی ایران است که آن را به یک عقد جایز تبدیل می کند. یعنی واهب هر زمان که بخواهد، می تواند از بخشش خود منصرف شود و مال را پس بگیرد.

مبنای قانونی این حق، ماده ۸۰۳ قانون مدنی است که صراحتاً بیان می کند: بعد از قبض نیز واهب می تواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند مگر در موارد ذیل… این ماده نشان می دهد که تنها شرط اصلی برای اعمال حق رجوع، بقای عین موهوبه است. به عبارت دیگر، تا زمانی که مال هبه شده (عین موهوبه) به همان شکل و ماهیت اصلی خود نزد متهب باقی باشد، واهب می تواند آن را پس بگیرد. اگر مال از بین رفته باشد یا تغییر ماهوی اساسی پیدا کرده باشد، حق رجوع از بین می رود.

حق رجوع از هبه، یک حق شخصی برای واهب محسوب می شود که برای اعمال آن نیازی به ارائه دلیل موجه یا جلب رضایت متهب (هدیه گیرنده) ندارد. این اختیار یک جانبه، قدرت تصمیم گیری را به واهب بازمی گرداند.

با این حال، همین ماده قانونی در ادامه به مواردی اشاره می کند که علی رغم بقای عین موهوبه، واهب حق رجوع ندارد. در این شرایط، عقد هبه از حالت جایز خارج شده و به یک عقد لازم الاجرا تبدیل می شود. شناخت این استثنائات برای هر دو طرف عقد هبه حیاتی است تا از عواقب ناخواسته و اختلافات حقوقی پیشگیری شود.

۱۰ مورد کلیدی که هبه غیر قابل برگشت می شود (استثنائات بر اصل رجوع)

همانطور که ذکر شد، علی رغم اصل جایز بودن هبه و حق واهب برای رجوع از آن، در شرایط خاصی این حق سلب می شود و هبه به عقدی لازم تبدیل می گردد. در این موارد، حتی با وجود بقای عین موهوبه، واهب نمی تواند مال بخشیده شده را پس بگیرد. در ادامه، ۱۰ مورد از مهم ترین استثنائات بر حق رجوع از هبه را به تفصیل و با ذکر دلایل حقوقی و مثال های کاربردی بررسی می کنیم:

۱. هبه به خویشاوندان نسبی نزدیک (پدر، مادر، اولاد)

یکی از مهمترین استثنائات، هبه به خویشاوندان نسبی درجه یک است. ماده ۸۰۳ قانون مدنی به صراحت بیان می کند که اگر متهب (هدیه گیرنده)، پدر، مادر یا اولاد واهب (هدیه دهنده) باشد، واهب حق رجوع ندارد. دلیل حقوقی و اخلاقی این حکم، حفظ بنیان خانواده و استحکام روابط عاطفی میان نزدیکان است. قانون گذار با این کار، از بروز کدورت و تیرگی روابط خانوادگی که ممکن است به دلیل پشیمانی از بخشش ایجاد شود، جلوگیری می کند.

نکته پرکاربرد در این زمینه، وضعیت هبه بین زن و شوهر است. آیا هبه بین زن و شوهر قابل رجوع است؟ پاسخ این است که بله، هبه بین زن و شوهر قابل رجوع است، زیرا قرابت آن ها نسبی نیست بلکه سببی است و مشمول این ماده نمی شود. البته در صورت فوت یکی از طرفین، حق رجوع ساقط می شود که در ادامه توضیح داده خواهد شد.

۲. هبه معوض که عوض آن داده شده باشد

هبه معوض، عقدی است که در آن واهب، ضمن بخشیدن مالی، شرط می کند که متهب نیز در مقابل، مالی را به او بدهد یا خدمتی را برای او انجام دهد. تفاوت اصلی هبه معوض با بیع در این است که در هبه، قصد اصلی بخشش است و عوض جنبه فرعی دارد، در حالی که در بیع، هر دو طرف قصد معاوضه دارند و ارزش دو کالا معمولاً متناسب است.

ماده ۸۰۳ قانون مدنی بیان می کند که اگر هبه معوض باشد و عوض آن داده شده باشد، واهب حق رجوع ندارد. در این حالت، با تحقق عوض، هبه ماهیت لازم پیدا می کند. اما اگر عوض شرط شده، توسط متهب داده نشود، واهب همچنان حق رجوع دارد. به عنوان مثال، اگر شخصی ماشینی را به دیگری هبه کند به شرط آنکه متهب خانه ای را به او ببخشد و متهب نیز خانه را ببخشد، واهب دیگر نمی تواند از هبه ماشین رجوع کند.

۳. هبه به قصد صدقه یا قربت الی الله

صدقه، به معنای بخشش مالی به قصد قربت و کمک به نیازمندان است. ماده ۸۰۷ قانون مدنی صراحتاً بیان می دارد: اگر کسی مالی را به عنوان صدقه به دیگری بدهد حق رجوع ندارد. دلیل این امر، جنبه اخلاقی و معنوی صدقه است. هنگامی که بخشش با نیت خیر و برای رضایت خداوند صورت می گیرد، از نظر قانون گذار بازپس گیری آن عملی ناپسند تلقی شده و ممنوع است تا نیت اولیه واهب که کمک و احسان بوده است، محترم شمرده شود. این قاعده شامل هر هبه ای می شود که صراحتاً با قصد صدقه یا قربت انجام شود.

۴. هبه دین به مدیون

در موردی که شخصی طلبی از دیگری دارد و آن طلب (دین) را به خود مدیون (بدهکار) هبه می کند، واهب (طلبکار) دیگر حق رجوع نخواهد داشت. ماده ۸۰۶ قانون مدنی مقرر می دارد: هرگاه داین طلب خود را به مدیون ببخشد حق رجوع ندارد.

به عنوان مثال، فرض کنید الف مبلغ ۱۰ میلیون تومان به ب بدهکار است. اگر الف که داین است، این ۱۰ میلیون تومان طلب خود را به ب (مدیون) ببخشد، دین ب ساقط می شود و الف دیگر نمی تواند از بخشش خود رجوع کرده و آن مبلغ را مجدداً از ب مطالبه کند. این نوع هبه در واقع نوعی ابراء (بخشش دین) است.

۵. خروج عین موهوبه از مالکیت متهب

همانطور که قبلاً اشاره شد، شرط اصلی رجوع از هبه، بقای عین موهوبه است. اما علاوه بر بقای فیزیکی، بقای مالکیت متهب نیز شرط است. اگر مال هبه شده از مالکیت متهب خارج شود، حق رجوع واهب از بین می رود.

این خروج از مالکیت می تواند به دو صورت باشد:

• انتقال قهری: مانند فوت متهب و به ارث رسیدن مال به ورثه او. در این صورت، با فوت متهب، مالکیت مال به صورت قهری به ورثه منتقل می شود و حق رجوع واهب ساقط می گردد.
• انتقال ارادی: مانند فروش مال، صلح آن، یا هبه مجدد آن توسط متهب به شخص ثالث. در این موارد، چون متهب با اراده خود مال را به دیگری منتقل کرده است، واهب دیگر نمی تواند آن را پس بگیرد.

نکته مهم: حتی اگر پس از انتقال مال به شخص ثالث، آن مال مجدداً به هر دلیلی به مالکیت همان متهب اولیه بازگردد، حق رجوع واهب احیا نمی شود. این قاعده برای جلوگیری از بی ثباتی در معاملات و حفظ حقوق اشخاص ثالث است.

۶. متعلق حق غیر قرار گرفتن عین موهوبه

اگر مال هبه شده متعلق حق شخص ثالثی قرار گیرد، حق رجوع واهب ساقط می شود. ماده ۸۰۳ قانون مدنی به این مورد اشاره دارد و برای آن دو مثال ذکر می کند: خواه قهراً مثل اینکه متهب به واسطه فلس محجور شود، خواه اختیاراً مثل اینکه عین موهوبه به رهن داده شود.

• به واسطه فلس محجور شدن متهب: فلس به معنای ورشکستگی است. اگر متهب ورشکسته شود و مال هبه شده در توقیف طلبکاران او قرار گیرد، این مال متعلق حق طلبکاران شده و واهب دیگر نمی تواند آن را پس بگیرد.
• رهن گذاشتن مال: اگر متهب مال هبه شده را نزد شخص دیگری (به عنوان مثال، بانک) به رهن بگذارد، این مال متعلق حق مرتهن (رهن گیرنده) قرار می گیرد و واهب حق رجوع نخواهد داشت، زیرا با رجوع، حق رهن شخص ثالث از بین می رود.

این مورد تنها به رهن و ورشکستگی محدود نمی شود. هرگاه به هر نحو دیگری، حقی برای شخص ثالثی بر عین موهوبه ایجاد شود (مانند ایجاد حق انتفاع یا ارتفاق)، حق رجوع واهب از بین خواهد رفت تا حقوق ایجاد شده برای اشخاص ثالث تضییع نشود.

۷. فوت واهب یا متهب

حق رجوع از هبه، یک حق کاملاً شخصی است و با فوت واهب یا متهب، این حق ساقط می شود. ماده ۸۰۵ قانون مدنی به صراحت بیان می کند: بعد از فوت واهب یا متهب رجوع ممکن نیست.

این بدان معناست که:

• فوت واهب: اگر واهب فوت کند، ورثه او نمی توانند از هبه ای که مورثشان انجام داده بود، رجوع کنند. حق رجوع به آن ها منتقل نمی شود.
• فوت متهب: اگر متهب فوت کند، مال هبه شده به ورثه او می رسد. در این حالت نیز واهب حق رجوع از ورثه متهب را ندارد.

دلیل این حکم، ماهیت شخصی بودن حق رجوع است که قائم به شخص واهب است و با فوت او از بین می رود. با فوت هر یک از طرفین، عقد هبه ماهیت لازم پیدا می کند.

۸. ایجاد تغییر ماهوی یا ظاهری اساسی در عین موهوبه

یکی دیگر از موانع رجوع، تغییر در عین موهوبه است. ماده ۸۰۳ قانون مدنی به این مورد نیز اشاره دارد. منظور از تغییر، دگرگونی در شکل، ماهیت یا کاربری مال است، به گونه ای که عرفاً دیگر آن مال اولیه شناخته نشود.

مثال های واضح برای فهم بهتر:

• تبدیل چوب به مجسمه: اگر واهب یک تکه چوب را هبه کند و متهب آن را به یک مجسمه نفیس تبدیل کند، واهب نمی تواند از هبه چوب رجوع کند، زیرا چوب به مجسمه تغییر ماهیت کاربردی و ظاهری داده است.
• تبدیل گندم به آرد یا نان: اگر گندم هبه شود و متهب آن را به آرد یا نان تبدیل کند.
• تبدیل پارچه به لباس: اگر پارچه ای هبه شود و متهب آن را بدوزد و به لباس تبدیل کند.

مهم است که تفاوت تغییرات اساسی را با تغییرات جزئی که بر حق رجوع تأثیری نمی گذارند، درک کنیم. مثلاً، رنگ کردن یک دیوار یا تعمیر جزئی یک خودرو، معمولاً به معنای تغییر ماهوی اساسی نیست و حق رجوع را ساقط نمی کند. ملاک تشخیص، عرف جامعه است که آیا تغییر حاصل شده، آن مال را از وضعیت اولیه خارج کرده است یا خیر.

۹. تلف شدن عین موهوبه (کلی یا جزئی)

لزوم بقای عین موهوبه برای اعمال حق رجوع، اصلی است که بارها در قانون مدنی مورد تأکید قرار گرفته است. اگر مال هبه شده به هر دلیلی (مانند سیل، آتش سوزی، سرقت یا مصرف شدن) از بین برود یا تلف شود، دیگر امکان رجوع از هبه وجود نخواهد داشت، چرا که دیگر مالی وجود ندارد که واهب بتواند آن را پس بگیرد.

در صورتی که تلف شدن جزئی باشد، وضعیت کمی متفاوت است: اگر تنها قسمتی از عین موهوبه تلف شده باشد، اما بخش باقیمانده مال هنوز ارزش اقتصادی و عرفی خود را حفظ کرده و تغییر ماهیت اساسی نداده باشد، واهب می تواند نسبت به قسمت باقیمانده رجوع کند. به عنوان مثال، اگر یک دستگاه سرویس مبل ۹ نفره هبه شود و یکی از صندلی های آن تلف شود، واهب می تواند نسبت به ۸ صندلی باقی مانده رجوع کند. اما اگر باقیمانده مال دیگر ارزش و کارایی عرفی نداشته باشد، حق رجوع ساقط خواهد شد.

۱۰. اقرار واهب به لازم بودن هبه

اگر واهب پس از انجام هبه، صراحتاً یا تلویحاً اقرار کند که هبه انجام شده لازم و غیر قابل برگشت است، دیگر نمی تواند از آن رجوع کند. اقرار واهب به لازم بودن هبه، به منزله اسقاط حق رجوع او تلقی می شود. این اقرار می تواند به صورت شفاهی، کتبی، یا در قالب یک سند رسمی باشد. به عنوان مثال، اگر واهب در یک سند رسمی یا در برابر شاهدان اقرار کند که این هبه قطعی و غیر قابل فسخ است، دیگر حق رجوع نخواهد داشت. این مورد در رقبا کمتر دیده شده بود و بر اساس اصول کلی حقوقی و قصد طرفین، قابل استناد است.

مراحل عملی و قانونی برای رجوع از هبه

در شرایطی که واهب حق رجوع از هبه را دارد و مایل به بازپس گیری مال موهوبه است، باید مراحل قانونی مشخصی را طی کند. اقدام صحیح و به موقع در این زمینه، از پیچیدگی های آتی جلوگیری می کند و روند بازپس گیری مال را تسهیل می بخشد.

لزوم اظهار اراده رسمی: ارسال اظهارنامه رسمی

اولین و مهمترین گام برای رجوع از هبه، این است که واهب اراده خود مبنی بر فسخ هبه و درخواست بازگرداندن مال را به صورت رسمی به اطلاع متهب برساند. این کار از طریق ارسال یک اظهارنامه رسمی صورت می گیرد.

اظهارنامه، سندی است که از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ارسال می شود و به عنوان یک ابزار قانونی، اراده شخص را به صورت رسمی به اطلاع طرف مقابل می رساند. ارسال اظهارنامه جنبه اخباری و هشداردهنده دارد و می تواند متهب را به همکاری و بازگرداندن مال ترغیب کند. همچنین، در صورت لزوم برای طرح دعوا در دادگاه، ارسال اظهارنامه یکی از دلایل و مستندات مهم محسوب می شود.

نکته کاربردی: در اظهارنامه باید مشخصات کامل واهب (اظهارکننده) و متهب (مخاطب)، موضوع اظهارنامه (رجوع از هبه)، و شرح دقیق مال موهوبه (با ذکر مشخصات کامل و تاریخ هبه) به وضوح بیان شود. همچنین باید به متهب اخطار داده شود که در صورت عدم استرداد مال، اقدامات قانونی لازم از طریق دادگاه صورت خواهد گرفت.

نمونه کامل اظهارنامه رجوع از هبه:

اظهارنامه

مشخصات اظهارکننده:
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی واهب]
نام پدر: [نام پدر واهب]
کد ملی: [کد ملی واهب]
آدرس کامل: [آدرس دقیق واهب]

مشخصات مخاطب (متهب):
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی متهب]
نام پدر: [نام پدر متهب]
کد ملی: [کد ملی متهب]
آدرس کامل: [آدرس دقیق متهب]

موضوع اظهارنامه: رجوع از عقد هبه و مطالبه عین موهوبه

شرح اظهارات:
مخاطب محترم؛
با سلام، احتراماً به استحضار می رساند:

۱. اینجانب [نام و نام خانوادگی واهب]، به موجب عقد هبه مورخ [تاریخ دقیق هبه، مثلاً ۱۳۹۸/۰۵/۱۰]، یک دستگاه/یک قطعه/مبلغ [مشخصات دقیق مال موهوبه، مثلاً خودرو پراید مدل ۱۳۹۰ به شماره پلاک ایران ۸۸ - ۱۲۳ ب ۴۵ یا شش دانگ آپارتمان مسکونی واقع در تهران، خیابان... پلاک... به شماره ثبتی...] را به صورت مجانی به شما [نام و نام خانوادگی متهب] هبه نمودم. این هبه با قبول و قبض مال مزبور توسط شما به صحت رسید.

۲. با توجه به اینکه عقد هبه از جمله عقود جایز در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود و به موجب ماده ۸۰۳ قانون مدنی، واهب می تواند با بقای عین موهوبه از هبه رجوع کند، و نظر به اینکه در مانحن فیه (مورد حاضر) تمامی شرایط قانونی برای رجوع از هبه فراهم است و هیچ یک از موانع قانونی رجوع (مندرج در ماده ۸۰۳ قانون مدنی و سایر مواد مرتبط) وجود ندارد و عین موهوبه نیز همچنان در تصرف و مالکیت شما باقی است، اینجانب بدین وسیله به طور رسمی و قانونی از هبه فوق الذکر رجوع می نمایم.

خواسته ها:
لذا با ابلاغ این اظهارنامه، رسماً و قاطعانه اراده خود را مبنی بر رجوع از هبه مورخ [تاریخ هبه] نسبت به مال [مشخصات مال موهوبه] اعلام نموده و از شما درخواست می نمایم ظرف مدت ۱۰ روز کاری از تاریخ ابلاغ این اظهارنامه، نسبت به استرداد و تحویل عین موهوبه مذکور به اینجانب اقدام نمایید.

بدیهی است در صورت عدم اقدام در مهلت مقرر، اینجانب ناچار به طرح دعوای حقوقی در مراجع قضایی صالح جهت تأیید رجوع از هبه و استرداد عین موهوبه خواهم شد که در آن صورت، کلیه هزینه های دادرسی و خسارات وارده به اضافه حق الوکاله وکیل، بر عهده شما خواهد بود.

با تشکر و احترام
[امضای واهب]

اقدام از طریق دادگاه (در صورت عدم همکاری متهب): ثبت دادخواست تأیید رجوع از هبه

چنانچه پس از ارسال اظهارنامه و اتمام مهلت تعیین شده، متهب از بازگرداندن مال موهوبه خودداری کند، واهب باید اقدام حقوقی بعدی را از طریق دادگاه پیگیری کند. این اقدام شامل ثبت دادخواست تأیید رجوع از هبه در مراجع قضایی است.

در این مرحله، واهب با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و تنظیم دادخواست، از دادگاه صالح می خواهد که رجوع او از هبه را تأیید کرده و حکم به استرداد عین موهوبه صادر نماید.

نکته کاربردی: در دادخواست باید مشخصات کامل خواهان (واهب) و خوانده (متهب)، خواسته (تأیید رجوع از هبه و استرداد عین موهوبه)، دلایل و منضمات (شامل کپی برابر اصل سند هبه یا شهادت شهود، اظهارنامه ابلاغ شده، مدارک مالکیت واهب بر مال قبل از هبه و سایر مستندات) به دقت قید شود.

نمونه کامل دادخواست تأیید رجوع از هبه:

بسمه تعالی

دادخواست

خواهان:
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی واهب]
نام پدر: [نام پدر واهب]
کد ملی: [کد ملی واهب]
آدرس کامل: [آدرس دقیق واهب]

خوانده:
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی متهب]
نام پدر: [نام پدر متهب]
کد ملی: [کد ملی متهب]
آدرس کامل: [آدرس دقیق متهب]

خواسته:
۱. تأیید رجوع از عقد هبه مورخ [تاریخ هبه]
۲. استرداد عین موهوبه [مشخصات دقیق مال موهوبه]

دلایل و منضمات:
۱. کپی برابر اصل سند هبه (در صورت وجود سند رسمی یا عادی)
۲. کپی برابر اصل اظهارنامه رجوع از هبه به شماره [شماره اظهارنامه] مورخ [تاریخ ارسال اظهارنامه]
۳. کپی برابر اصل پاسخ اظهارنامه (در صورت وجود)
۴. استشهادیه شهود (در صورت هبه شفاهی)
۵. کپی برابر اصل مدارک مالکیت خواهان بر عین موهوبه قبل از هبه
۶. هرگونه دلیل و مدرک دیگر که مثبت دعوا باشد.

شرح دادخواست:
احتراماً به استحضار ریاست محترم دادگاه می رساند:
۱. اینجانب خواهان، به موجب عقد هبه ای که در تاریخ [تاریخ هبه] منعقد گردید، [مشخصات دقیق مال موهوبه، مثلاً یک دستگاه آپارتمان مسکونی به مساحت ۱۰۰ متر مربع واقع در نشانی...] را مجاناً و به صورت هبه به خوانده محترم، آقای/خانم [نام و نام خانوادگی متهب]، تملیک نمودم. این هبه با ایجاب و قبول و قبض عین موهوبه به صحت رسید.

۲. نظر به اینکه عقد هبه از جمله عقود جایز در نظام حقوقی ایران است و مطابق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، واهب حق رجوع از هبه را دارد، و همچنین هیچ یک از موانع قانونی رجوع از هبه (مانند قرابت نسبی نزدیک، هبه معوض با تحقق عوض، خروج مال از مالکیت متهب، تلف یا تغییر ماهوی مال، فوت یکی از طرفین و...) در این مورد وجود ندارد و عین موهوبه نیز در حال حاضر در تصرف و مالکیت خوانده محترم باقی است.

۳. با توجه به پشیمانی و اراده اینجانب مبنی بر رجوع از هبه، طی اظهارنامه رسمی به شماره [شماره اظهارنامه] مورخ [تاریخ ارسال اظهارنامه]، مراتب رجوع خود را به خوانده محترم ابلاغ و از ایشان درخواست استرداد عین موهوبه را نمودم که متأسفانه تاکنون از استرداد مال مذکور خودداری فرموده اند.

۴. لذا با عنایت به مراتب فوق و مستنداً به مواد ۷۹۵ و ۸۰۳ قانون مدنی و مواد ۱۹۸ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، از محضر عالی درخواست صدور حکم بر تأیید رجوع اینجانب از عقد هبه مورد اشاره و الزام خوانده محترم به استرداد عین موهوبه به اینجانب را به انضمام کلیه خسارات دادرسی و حق الوکاله وکیل مورد استدعاست.

با تشکر و احترام فراوان
[امضای خواهان]

مرجع رسیدگی

مرجع صالح برای رسیدگی به دعاوی مربوط به رجوع از هبه و استرداد عین موهوبه، دادگاه حقوقی است. صلاحیت محلی دادگاه نیز بر اساس اصول کلی آیین دادرسی مدنی تعیین می شود:

• اگر مال موهوبه مال منقول باشد، دادگاه محل اقامت خوانده (متهب) صالح به رسیدگی است.
• اگر مال موهوبه مال غیرمنقول (مانند زمین یا آپارتمان) باشد، دادگاه محل وقوع مال غیرمنقول صالح به رسیدگی است.

بنابراین واهب باید دادخواست خود را در دادگاه مناسب ثبت کند تا مراحل رسیدگی قانونی آغاز شود.

سوالات متداول درباره هبه و رجوع

تفاوت هبه با صلح و وقف چیست؟

تفاوت های اساسی بین این سه عقد وجود دارد:

• هبه: عقدی جایز و تملیکی است که در آن مالکیت مال به صورت مجانی منتقل می شود و واهب حق رجوع دارد (مگر در استثنائات).
• صلح: عقدی لازم است و به قصد توافق و حل اختلاف یا ایجاد یک رابطه حقوقی منعقد می شود. می تواند معوض یا مجانی باشد و حق رجوع یک جانبه وجود ندارد.
• وقف: عقدی لازم است که در آن مال حبس (متوقف) و منافع آن در جهت مقصود واقف (مثلاً امور خیریه) مصرف می شود. وقف تملیکی نیست، بلکه حبس عین و تسبیل منفعت است و امکان رجوع یا فروش مال موقوفه وجود ندارد.

آیا هبه شفاهی (بدون سند) قابل برگشت است؟

بله، هبه شفاهی نیز مانند هبه کتبی قابل برگشت است، مشروط بر اینکه شرایط صحت هبه (ایجاب، قبول و قبض) محقق شده باشد و عین موهوبه باقی باشد و هیچ یک از موانع رجوع وجود نداشته باشد. هرچند اثبات هبه شفاهی در دادگاه دشوارتر است و نیاز به شهادت شهود یا اقرار طرفین دارد، اما از نظر حقوقی معتبر است.

آیا قبل از قبض مال موهوبه هم می توان رجوع کرد؟

خیر، قبل از قبض، در واقع عقد هبه اصلاً به صورت صحیح واقع نشده است. هبه یک عقد عینی است و قبض عین موهوبه شرط صحت آن است. بنابراین، اگر واهب مالی را پیشنهاد دهد اما متهب آن را قبض نکرده باشد، واهب می تواند از پیشنهاد خود منصرف شود و نیازی به رجوع رسمی از هبه نیست، چرا که هبه ای که نیاز به رجوع داشته باشد، هنوز محقق نشده است.

رجوع از هبه پول نقد چگونه است؟

رجوع از هبه پول نقد کمی پیچیده تر است، زیرا پول نقد معمولاً مصرف می شود یا با پول های دیگر مخلوط می گردد و عین آن باقی نمی ماند. اگر پول نقد به گونه ای باشد که عین آن باقی مانده باشد (مثلاً اسکناس های خاصی که در یک پاکت نگهداری شده)، رجوع ممکن است. اما اگر پول مصرف شده باشد یا به گونه ای با اموال دیگر مخلوط شده باشد که نتوان عین آن را تشخیص داد، رجوع از آن ممکن نیست، مگر اینکه معادل آن را بتوان مطالبه کرد، که در این حالت نیز معمولاً وارد بحث های دیگری مانند دین و ضمانت می شود.

آیا هبه مهریه به شوهر قابل برگشت است؟

بله، هبه مهریه (یا بخشش آن از طریق ابراء) به شوهر نیز یک هبه محسوب می شود و اگر سایر شرایط رجوع فراهم باشد، قابل برگشت است. با این حال، باید توجه داشت که مهریه معمولاً با عقد نکاح به ذمه شوهر می آید و بخشش آن در قالب ابراء ذمه صورت می گیرد. ابراء به معنای اسقاط دین است و به محض تحقق، دین ساقط می شود و قابل رجوع نیست. لذا باید تفکیک قائل شد بین هبه عین مهریه (مثلاً بخشش طلای مهریه) و ابراء ذمه شوهر از پرداخت مهریه. در حالت ابراء، زن نمی تواند رجوع کند.

هبه به فرزندان چگونه است؟

هبه به فرزندان (اولاد) از مواردی است که حق رجوع واهب را ساقط می کند. بر اساس ماده ۸۰۳ قانون مدنی، اگر متهب، فرزند واهب باشد، واهب نمی تواند از هبه رجوع کند. این حکم برای حفظ روابط عاطفی و جلوگیری از اختلافات خانوادگی بین والدین و فرزندان وضع شده است.

نتیجه گیری

هبه، یکی از عقود رایج و مهم در قانون مدنی ایران است که با وجود ماهیت مجانی و جایز بودن آن، دارای ابعاد حقوقی پیچیده ای است. اصل بر این است که هبه قابل برگشت است و واهب می تواند هر زمان که بخواهد از بخشش خود رجوع کند. اما این حق مطلق نیست و در ۱۰ مورد کلیدی که در این مقاله به تفصیل بررسی شد، حق رجوع از واهب سلب می شود و هبه ماهیت لازم پیدا می کند.

شناخت دقیق این استثنائات، اعم از هبه به خویشاوندان نزدیک، هبه معوض با تحقق عوض، صدقه، هبه دین به مدیون، خروج عین موهوبه از مالکیت متهب، متعلق حق غیر قرار گرفتن مال، فوت هر یک از طرفین، تغییر ماهوی مال، تلف عین موهوبه و اقرار واهب به لازم بودن هبه، برای هر فردی که قصد بخشش مالی را دارد یا مالی را به عنوان هبه دریافت کرده است، حیاتی است. عدم آگاهی از این قوانین می تواند به اختلافات حقوقی، دعاوی طولانی و از دست رفتن حقوق منجر شود.

از این رو، توصیه قاطع می شود که پیش از هرگونه اقدام در زمینه هبه یا در صورت بروز هرگونه اختلاف، حتماً با یک مشاور حقوقی متخصص مشورت نمایید. دریافت مشاوره تخصصی، شما را در اتخاذ تصمیمات آگاهانه یاری کرده و از پیچیدگی های آتی جلوگیری خواهد کرد.

برای دریافت مشاوره حقوقی فوری در مورد هبه و رجوع از آن، با متخصصان ما تماس بگیرید.

برای تنظیم دقیق اظهارنامه یا دادخواست رجوع از هبه، همین حالا درخواست وکیل دهید.