کبگانیان: علم با تصمیم گیری به نتیجه نمی رسد/ آسیب 20 ساله به کشور با مهاجرت دانشجویان دکتری/ نقشه جامع علمی کشور باید حکمرانی در کشور را اصلاح کند

گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری cmsd – پروین طالبیان؛ نقشه جامع علمی کشور یک سند جامع و هماهنگ است که شامل مبانی، اهداف، سیاست ها، راهبردها، ساختار ها و الزامات تحول راهبردی علم و فناوری مبتنی بر ارزش های اسلامی برای دستیابی به اهداف چشم انداز بیست ساله کشور است. این نقشه، به تلاش ها بر مبنای ارزش های بومی کشور، تجربیات گذشته و نظریه ها و نمونه های علمی و تجارب عملی تکیه می کند.

از طرفی برای دستیابی به آرمان های بلند نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران، توجه به علم و فناوری از اهمیت بالایی برخوردار است. این نقشه، به عنوان یک ابزار جدید در رقابت های علمی و فناوری در جهان، نقش مهمی در پیشرفت کشور ایفا می کند، حال که 14 سال از عمر نقشه جامع علمی کشور می گذرد موضوع به روزرسانی یا روزآمدسازی آن مورد تاکید قرار گرفته است.

در این زمینه با منصور کبگانیان عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و مسیول به روزرسانی نقشه جامع علمی کشور گفت وگویی داشته ایم که در ادامه قابل مشاهده است:

*اخیرا اعلام شده نقشه جامع علمی کشور در حال بروز رسانی است این نقشه با چه هدفی قرار است به روز رسانی شود و چه نکاتی در آن مطرح می شود؟

کبگانیان: تشکر می کنم که از لغت به روزرسانی استفاده کردید و برخی بازنگری را به اشتباه استفاده می کنند و احساس می کنند قرار است بازنگری شود و از صفر نقشه نوشته شود، نقشه مورد تایید نظام بوده و در آن زمان کارکرد خوبی داشته و طبیعی است با گذشت چندین سال فاصله، قطعا تغییراتی در جهان و کشور به وجود آمده که باید روزآمد شود.

تدوین این نقشه با مطالبه رهبری در سال 88 تا 89 با تیم های وسیع شروع شد. در سال 89 که پیش نویس آماده شد یک سال، تمام جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی را با حضور سرای سه قوه، وزرا و اعضای شورای عالی به خودش اختصاص داد و از اردیبهشت 89 تا اواخر 89 تصویب نهایی شد. در سال 90 توانستیم ابلاغیه بگیریم. شرط این بود که حتما قبل از امضای رییس جمهور و رییس شورای انقلاب فرهنگی، نظر مقام معظم رهبری را داشته باشیم. مطالبه اصلی این نقشه از سوی ایشان بود. قید کرده بودند که تعداد صفحات زیاد نباشد که بتوانند بخوانند و وقت گیر نباشد، حدود 25 صفحه محدود کرده بودند بنابراین چند هزار صفحه مستندات را باید در صفحات محدودی فشرده می کردیم که کار سختی بود پس فشرده سازی و تایید ایشان، این سند توسط ریاست جمهوری ابلاغ شد.

سند جامع علمی کشور را رها نکردیم، اینکه سندی بنویسیم که اجرایی نشود. یک فصل از 5 فصل این سند مربوط به اجرایی سازی بود. چارچوب نهادی این موضوع و اجرایی کردن آن بود. این سند برای کل کشور نوشته شده و همه دستگاه ها باید آن را اجرا کنند و به همه دستگاه ها ابلاغ شد. یک ساختار خوبی به نام ستاد راهبری اجرایی نقشه جامع علمی کشور طراحی شد. شاید اولین جایی بود که به این نام سندی که ایجاد شده شورای عالی انقلاب فرهنگی بود، هم اکنون ستاد راهبری اسناد در قوای مختلف ایجاد شده که کار درستی است، چون هر سندی باید راهبری شود. راهبری به این معنا نیست که فقط مطالبه شود بلکه باید کمک شود که اجرایی شود. دستگاه ها خلا و کمبودهایی دارند یا تزاحم دارند، برخی از احکام موجود در جامعه به 4-5 دستگاه مربوط می شود. اختلاف نظرهای بخشی وجود دارد و اینها از جنس راهبری است نه اجرا و باید حل شود. شاید بتوان ادعا کرد که اولین سندی است که پیش بینی اجرایی شدن آن شده است. خوشبختانه مقام معظم رهبری هم کتبا خود نقشه، تایید کردند و هم تشکیل ستاد رهبری را به این اسم تایید کردند و هم دستاوردهای ستاد راهبری نقشه جامع علمی کشور از زمان ابلاغ  تا به الان تایید کردند.

cmsd: چرا باید به روزرسانی در دستور کار باشد؟

کبگانیان: زمان که می گذرد اولویت های علم و فناوری و رقبا تغییر می کنند. زمانی که نقشه را ابلاغ کردیم، تنها رقیب ما در منطقه، ترکیه بود اما الان کشورهای عربی با پول های هنگفت و ارتباطات با غرب، در کار علمی فعال هستند و رقابت ها جدی تر شده و بسیاری از اقدامات جلو رفته اما باید بخش های دیگر نیز اصلاحات لازم را داشته باشد. مثلا آن زمان نمی دانستند چرا ما لفظ کنکور را استفاده نمی کنیم، در نقشه نوشته بودیم ساماندهی سنجش و پذیرش، دو سطر جدا داشتیم، خط کلی را عنوان زدیم. در این زمینه معتقد بودیم که سنجش از پذیرش جدا شود. این طور نیست که یک کنکور داده شود و در صندلی همه چیز مشخص شود. سابقه سنجش باید رتبه داشته باشد و در سال بعد رشته مورد علاقه را انتخاب کند. خوشبختانه سنجش خوب پیش رفت اما پذیرش هنوز پیش نرفته است. سنجش به آموزش و پرورش و  امتحانات نهایی مربوط می شود. پذیرش به آموزش عالی و دانشگاه ها بر می گردد. به صورت مکتوب بیش از یک سال از وزارت علوم و فناوری خواستیم اما هنوز پاسخ نداده اند تعامل می کنند تا با دست پر باشند اما پذیرش در دانشگاه ها داستان خاص خودش را دارد. الان سیستم کامل و بهینه ای نداریم و دانشجو و استاد راضی نیستند.

در نقشه مواردی داریم که کاملا انجام شده و باید از نقشه جامع برداشته شود. مواردی داریم که اصلا انجام نشده است مثل مالکیت فکری. چون در نقشه جامع، نظام مالکیت صنعتی و فکری وجود دارد. قرار شد با مجلس که در این زمینه قانون دارد تصمیم گیری کند که ان شاءالله نمایندگان این کار را بکنند. از رییس مجلس چند دوره خواستم اما به دلایل مختلفی جلو نرفته است. ما پشتیبانی از مالکیت فکری و نه دادرسی نیاز داریم.

زمان که می گذرد اولویت های علم و فناوری و رقبا تغییر می کنند. زمانی که نقشه را ابلاغ کردیم، تنها رقیب ما در منطقه، ترکیه بود اما الان کشورهای عربی با پول های هنگفت و ارتباطات با غرب، در کار علمی فعال هستند و رقابت ها جدی تر شده

cmsd: چرا به روزرسانی نقشه بیش از یک دهه طول کشید و زودتر درباره آن اقدام نشد؟

کبگانیان: دلیل داشت، ما با برخی از مسیولان روبرو بودیم که از اساس اعتقادی به نقشه نداشتند و روزآمدسازی را مطابق با تعطیل کردن می دانستند. بنابراین احتیاط می کردند. تجربیات مثبت و منفی هم داشتیم که این کارها باید در زمان مناسب انجام شود. الان احساس می کنیم روسای سه قوه، دستگاه ها همگی با رهبری نظام، هماهنگی و انگیزه دارند. اگرچه  اختلاف نظر وجود دارد اما انگیزه دارند که کارها را جلو ببرند. در جلسات قرار شد که این کار شروع شود و استارت آن زده شده است.

cmsd: چه رویکردی باید در به روزرسانی مدنظر قرار گیرد؟

کبگانیان: یک سری کارهای جدی است که در این روزآمدسازی باید انجام شود که چند محور است. اولین گام این است که اسناد بالادستی و قوانین مرتبط باید مطالعه جدی مجدد شود. زمانی که نقشه جامع علمی کشور تدوین شد، سند بالادستی سیاست های کلی علم و فناوری وجود نداشت. البته خوشبختانه در زمانی که مقام معظم رهبری این سیاست ها را ابلاغ کردند، نقشه جامع علمی کشور و اقتصاد دانش بنیان را نیز مورد تاکید قرار داده اند. در به روزرسانی این موضوع را مدنظر داریم و تیمی را برای انجام آن تشکیل داده ایم.

محور بعدی که بسیار مهم است، آینده پژوهی است که باید به صورت ملی و هم بین المللی آن را مورد توجه قرار دهیم چراکه به شدت دنیای علم در حال تغییر است. اکنون دیگر تحولات علمی روزانه است و این تحولات در همه امورد اثرگذار هستند، مثلا هوش مصنوعی نه تنها علم بلکه حکمرانی را تحت تاثیر قرار داده است. بنابراین باید آینده پژوهی کنیم تا چشم اندازهای مناسبی تعیین کنیم.

نکته مهم دیگر، چرایی روزآمدسازی است، زمانی که نقشه جامع علمی کشور تصویب شد عده ای نسبت به آن انتقاد داشتند اما تا زمانی که سندی اجرایی نشود مشکلات آن نمایان نمی شود، اکنون پس از 14 سال مشکلات نمایان شده و می توان اصلاحات لازم را انجام داد.

محور سوم در این مسیر، آسیب شناسی اجرایی سازی نقشه است. این نقشه در نقاطی موفق و در موضوعاتی ناموفق بوده است، این تفاوت اجرایی سازی باید مشخص شود، یک بخش فصل پنجم نقشه جامع علمی کشور، به ساختار اجرایی سازی آن می پردازد و دستگاه ها مسیول را مشخص می کند، به نظر می رسد که در برخی از موارد سه قوه و دستگاه های اجرایی هماهنگی لازم برای اجرایی سازی را نداشتند، در حالی که مقام معظم رهبری مصوبات شورا را لازم الاجرا می دانند چراکه شورای عالی انقلاب فرهنگی فراقوه ای است و متعلق به یک قوه نیست و فرادولتی است و با تغییر دولت ها نباید اجرایی سازی مصوبات تحت تاثیر قرار بگیرد.

فلسفه اصلی روزآمدسازی این است که اگر بخش هایی از نقشه جامع علمی اجرایی نشده یا نقض هایی داشته، برطرف شود. بر این اساس گزارش هایی از روند اجرایی سازی نقشه جامع علمی کشور تهیه می شود تا روسای قوا با اشکالات آشنا شوند و به کمک یکدیگر موانع را از سر راه بردارند.

در این مسیر پروژه ذهن کاوی را نیز مدنظر داریم. در این زمینه گروهی مسیول دریافت نظرات کارشناسی صاحبنظران شده اند تا بتوانیم از نظرات آنها برای به روز رسانی نقشه استفاده کنیم.

cmsd: در این مسیر از نقشه راه کشورهای مختلف نیز استفاده خواهید کرد؟

کبگانیان: مطالعه تطبیقی را نیز در مسیر روزآمدسازی مدنظر داریم. اسناد بسیاری از کشورهای پیشرفته و منطقه را مطالعه کردیم که کمک کننده است و باعث می شود از قافله عقب نمانیم. اگرچه نگاه رو به داخل و نیازهای کشور داریم اما حرکت جهانی علم متوقف نمی شود. رویکردهای نویی در نظام سیاست گذاری اتفاق افتاده و آنها را هم مورد توجه خواهیم داشت.

یک سری نوآوری های اجتماعی و فرهنگی و فناوری های نرم که در سند فناوری های نرم آن را دیدیم، در نقشه جامع تیتروار به عنوان اولویت گفته شده اما به آنها پرداخته نشده است. در حالی اکنون دنیا، دنیای نرم است و به جای توپ و تانک با علوم شناختی، روان شناسی، فضای مجازی و هوش مصنوعی به ما حمله می کنند. جنگ الان ما از جنگ غزه سخت تر است و اثر آن را در نسل جوان می بینیم، واقعا در حال جنگ هستیم و انشاءالله پیروز هم می شویم. این جنگ سخت تر از جنگ تحمیلی 8 ساله است چراکه رو در رو دشمن را می دیدیم. این رویکرد را در روزآمدسازی نقشه جامع علمی خواهیم دید چراکه در بهبود کمی و کیفی سرمایه های کشور، رفاه اجتماعی و بحث فرهنگی و سلامت کشور اثر دارد. یک تیم برای مطالعه جدی درباره موضوعاتی مثل کوانتوم و هوش مصنوعی قرار داده ایم تا به موضوعاتی نظیر بلاک چین، داده های بزرگ، پردازش ابری، فضای افزوده و فضای مجازی فضای نو بپردازند.

فلسفه اصلی روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور این است که اگر بخش هایی از نقشه جامع علمی اجرایی نشده یا نقض هایی داشته، برطرف شود

نقش نهاد علم در آسیب های اجتماعی هم یکی از بخش هایی است که باید در روزآمد سازی نقشه جامع علمی ببینیم مثل جمعیت. می گوییم چرا جمعیت زیاد نمی شود؟ چون هنوز وارد طراحی علمی نشدیم و احساسی تبلیغ می کنیم تا جوانان چه کنند. نهاد علم روی این موضوع بسیار تاثیرگذار است. بحث اعتیاد، خودرو، مسکن و نظام بانکی و … از آسیب های کشور است که باید به آنها پرداخته شود.

یک بحث مهم دیگر، نظام آموزش و پرورش است که پایه علم آینده و فرهنگ آینده کشور است. وضع فعلی فرهنگ ما، آموزش و پرورش 20 سال گذشته است. وضع 20 سال آینده هم آموزش و پرورش فعلی ماست بنابراین یکی از بخش های جدی است. بسیاری فکر می کنند که نقشه جامع علمی برای آموزش عالی است در حالی که علم، فناوری، نوآوری، آموزش و پرورش و آموزش عالی و … است. رهبری خواستند بالاترین سند نقشه جامع علمی، مرجع باشد این بخش نیز به نقشه جامع علمی اضافه خواهد شد.

cmsd: نقشه جامع علمی شاخص هایی را برای اندازه گیری روند اجرا دارد که برخی از آنها همچنان نیمه کاره است در زمینه تدوین شاخص ها چگونه عمل خواهید کرد؟

کبگانیان: شاخص ها بحث بسیار مهمی است و یکی از ضعف های نقشه که از ابتدا باقی ماند همین شاخص هاست، نقشه جامع 53 شاخص کلان دارد. برخی از این شاخص ها در زمان تدوین، تعیین شد اما برخی نیازمند زمان بود، متاسفانه برخی تا هم اکنون هم به روزرسانی نشده اند. قرار بود که شورای عالی عتف برخی از این اعداد را به روز کند که متاسفانه پاسخ خوبی نگرفتیم.

زمانی که روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور تصویب می شود باید دستگاه ها به اجرای سیاست ها متعهد شوند، چراکه شورای عالی انقلاب فرهنگی سیاست گذار است و مجری نیست که اعداد را تعیین کند، دستگاه ها باید عدد پیشنهادی ارایه دهند، چراکه اعداد بهترین شاخص ارزیابی هستند، زمانی که عدد شاخص کلان داده شود سال به سال می توان آنها را بررسی کرد.

cmsd: در نقشه فعلی سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی فاصله معناداری با عدد در نظر گرفته شده دارد؟ چرا چنین شده آیا این عدد از ابتدا غیرواقعی در نظر گرفته شده است؟ آیا در روزآمدسازی شاخص های واقعی مدنظر خواهد بود؟

متاسفانه فاصله معناداری از واقعیت ما دارد. شاید ما بد عمل کردیم. حداقل 8 سال دولتی داشتیم که اعتقادی به تولید داخل نداشت و صریحا می گفتند مشکل سیل و آب را هم دنیا باید برای ما حل کند. پس فاصله زیاد می شود. آیا باید نقشه جامع خودش را با آنها تطبیق دهد یا آنها با نقشه؟ این از جاهایی است که بد عمل شده است و باید دستگاه ها توبیخ شوند.

اسناد زیادی ذیل نقشه جامع داریم. سند هوافضا، سند گیاهان دارویی و … در برخی از اینها خوب پیش رفتیم چون عده ای پای کار بودند. قسمت هایی از سند هوافضا به علت اینکه مشغول مذاکرات برجام شدیم، لطمه خورد، در این زمینه قول دادیم که کارهای هواوفضا را تعطیل کنیم. قبول ندارم که سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی واقع بینانه نبود و نمی گویم صد درصد رویکردهای ما درست بود اما باید واقعیت را در نظر بگیریم که آیا به این علت است عدد واقع بینانه نبوده یا به علت کوتاهی برخی از دستگاه ها بود. برخی از دستگاه ها کار کردند و کار را خوب پیش بردیم.

cmsd: در برخی از شاخص های علمی در یکی دو سال اخیر افت داشتیم و البته در برخی رشد داشتیم چرا اینگونه شده است؟

کبگانیان: علم این طور نیست که به محض تصمیم گیری، نتیجه بگیرید. فکر می کنید دانشجوی دکترایی که از پروژه های جدی ناامید شده و رها کرده و به کشور دیگر رفته است (کشورهای منطقه طراحی کردند که اکثر دانمشندان را با بدون ویزا و با حمایت مالی جدی بردند)، چند سال به ما ضربه زده است؟ حداقل 20 سال؛ چون از کودکستان، دبستان و دبیرستان تربیت شده، و دانشگاه و فوق لیسانس و دکتری در ایران تحصیل کرده است. ناامید کردن دانشمندان هسته ای و دانشمندان هوافضا ضربه سنگینی به ما زد. این موضوع به علت کوتاهی برخی بوده است. البته دولت فعلی تلاش زیادی می کند اما در جاهایی عمدا کار انجام نمی شود. زمانی ورودی دانشگاه ها دنبال کار جدی بودند اما الان کسی که رتبه خوبی هم در دانشگاه دارد می گوید یک کار بدهید که حساسیت زا نباشد تا بتوانم سریعا اپلای کنم و بروم. اینها آسیب شناسی است که باید بدون رو دربایستی انجام شود.

cmsd: رویکرد نقشه جامع علمی درباره اقتصاد دانش بنیان چگونه است؟

کبگانیان: نقشه جامع علمی، سند توسعه علمی و بخش علم نیست، نقشه جامع علمی کشور است و آن چیزی است که مقام معظم رهبری از ما خواستند، در مورد نقش علم در اقتصاد و صنعت سیاستگذاری می کند، یکی از آسیب های جدی این است که نظام حکمرانی ما ضعف هایی دارد و با شعار درست نمی شود، کار علمی می خواهد و نقشه جامع باید به آن بپردازد.

یکی از موارد کلیدی که ما در نقشه جامع دیدیم اما خیلی موفق نبودیم، اقتصاد دانش بنیان است. مقام معظم رهبری در سیاست های اقتصاد مقاومتی در دومین بند گفتند نقشه جامع علمی و اقتصاد دانش بنیان پیاده شود. طبیعی است که وقتی افراد نخبه ببینند به جز راه دانش و از راه دلالی و فسادهای اقتصادی می توان به جایی رسید، کسی که اهل کار علمی است، کنار می کشد.

اقتصاد دانش بنیان بسیار مهم است و ما در نقشه جامع آن را دیده بودیم اما به دلایلی خوب پیش نرفت. احتیاج به زیرساخت هایی داشت. اولین روزهایی که می گفتیم چرا معاون علمی رییس جمهور که مسیول اقتصاد دانش بنیان در دولت هستند، چرا عضو شورای اقتصاد نیست، به ما می خندیدند. در جلسه شورای سران سه قوه گفتیم معاون علمی را عضو شورا کنید که برخی از وزرا و رییس جمهور وقت گفتند معنا ندارد و فکر می کردند معاون علمی قرار است کتاب ها و درس ها را بیشتر کند. اما الان قبول کردند و معاون علمی عضو شورای اقتصاد است. به نظر ما اگر معاون علمی، رییس شورای اقتصاد نیست باید نایب رییس آن باشد یا نقش کلیدی داشته باشد. چون وزارتخانه های نفت و نیرو و تمام دستگاه ها با پول نفت و خام فروشی حرکت می کنند که البته باید با دانش به حرکت در بیایند. شاید 30-40 درصد از احکام ما مربوط به کشش بازار بود و فشار و ارایه علم نبود اما کم پیاده شد. شاید به علت اقتصاد نفتی که داریم و فسادهای اقتصادی مانعی برای حرکت است.

کبگانیان: علم با تصمیم گیری به نتیجه نمی رسد/ آسیب 20 ساله به کشور با مهاجرت دانشجویان دکتری/ نقشه جامع علمی کشور باید حکمرانی در کشور را اصلاح کند